عصر سرعت ـ مهندس علی رجبی ابهری: در سال 1941 شخصی به نام آلکس اوزبرن دریافت که جلسات پرزنته تجاری باعث محدود شدن توان خلق ایده‌های جدید می‌شوند.
او به دنبال قوانینی بود که به افراد آزادی فکری و قدرت بیرون ریختن افکار و الهام ایده‌های جدید بدهد. اصطلاح “تفکر کامل” تعبیری بود که او اولین بار برای توصیف این جریان استفاده کرد، عنوانی که بعداً به “طوفان فکری” تغییر یافت.
او طوفان فکری را به عنوان یک تکنیک گرد هم‌آیی که در آن یک گروه تلاش می‌کنند با ارائه آنچه در ذهن دارند به حل یک مشکل خاص بپردازند، تعریف می‌کند.
در دهه 1960 واژه اتاق فکر توسط آمریکاییان مطرح شد و به مرور در ادبیات علوم استراتژیک وارد شد. البته پیش‌تر كلمة اتاق فكر در جنگ‌هاي جهاني استفاده شده بود. در آن سال‌ها اتاق فكر به مكان‌هايي نظامي اطلاق مي‌شد كه در آن گروهي از درجه‌داران گرد هم جمع شده و به تصميم‌گيري در مورد مسائل نظامي مي‌پرداختند. اما شكل امروزي اتاق فكرها يا كانون‌هاي تفكر در دهة هفتاد قرن بيستم و در امريكا مطرح شد.
بعد از گذشت سالیان متمادی هنوز هم اکثر مردم، تصورات عجیبی راجع به ماهیت اتاق‌های فکر و شرایط آنان دارند. بیشتر آنها، اتاق‌های فکر را مراکزی سری در برج‌های بلند، فوق‌العاده پیچیده با آدم‌های عجیب و غریب، و محل تولید فکر و دانش می‌د‌انند که به قولی افراد در آنجا می‌نشینند و پول می‌گیرند تا فکر کنند. اجازه دهید بحث را با یک مثال ادامه دهیم.
هاليوود از جملة ارگان‌هاي فوق پيشرفته‌اي است كه در همان سال‌هاي ابتدايي بوجود آمدن اتاق فكر، به بهره‌برداري از اين پديدة شگرف روي آورد. امروزه اتاق فكرهاي هاليوود بيشترين سهم را در تعيين خط مشي كلي اين ارگان بازي مي‌كنند. در واقع سناريو و سوژه‌ی بسياري از فيلم‌هاي توليد شده در هاليوود نتيجه‌ی جلسات مكرر متخصصان اتاق فكرهاي اين مجموعه هستند. جالب است بدانيد كه درآمد خالص امريكا از صنعت فيلم‌سازي به خصوص از طريق هاليوود[1] در چند سال گدشته چندين برابر بيشتر از درآمد خالص كشور پيشرفتة ژاپن از صنعت فولاد[2] بوده است.
این درآمد گاهاً حتي با پنجاه درصد از درآمد فروش نفت كشورمان برابری مي‌كند. اين بدان معناست كه در طول سال، امريكا فقط از صنعت فيلم‌سازي مبلغي معادل نيمي از درآمد فروش نفت ايران را به دست مي‌آورد. اما مسأله فقط به اینجا ختم نمی‌شود. هالیوود یک دولوپر حکومتی است؛ به این مفهوم که در تغییر سبک زندگی جهان نقش به سزایی دارد. نکته حائز اهمیت یکپارچگی بین ساختارهای طراحی، ساخت و فروش هالیوود است بطوریکه این سازمان خودگران توانسته نقش موثری در خلق و توسعه “جریان بین‌المللی تغییر” داشته باشد.
اما اتاق فکر چیست؟
فرهنگ لغات آمریکایی اتاق فکر را این گونه تعریف می‌کند: گروه یا موسسه‌ای که برای انجام پژوهش‌های قوی و حل مسأله، به خصوص در حوزه‌های تکنولوژی و استراتژی تأسیس شده است.
مطابق فرهنگ لغات انگلیسی آکسفورد، اتاق فکر، موسسه تحقیقاتی متشکل از نخبگانی که به ارائه مشاوره و ایده برای مسایل بین المللی، ملی و تجاری می‌پردازد.
کانون‌‌های تفکر نیروی نوین و موثر در سیاست‌های آمریکا هستند که به صورت سیستماتیک، بین دنیای تحقیقات و ایده‌ها از یک سو و دنیای سیاستگذاران و دولتمردان از سوی دیگر پلی زده‌اند. این موضوع به گونه‌ای است که پنتاگون رهبری اتاق فکرها را به عهده دارد. حقیقت این است که در تعریف کلی‌تر اتاق فکر را می‌بایست یک جریان خود ارتقاء و خود توسعه (generative developer) دانست و نه یک ساختار.
در واقع ماده خامی که اتاق فکرها با آن کار می‌کنند “ایده‌ها” هستند. اتاق فکرها ارزش و کاربرد ایده‌های موجود را بررسی می‌کنند و ایده‌های جدیدی ارائه می‌دهند که می‌توانند پایه تعیین خط مشی‌های آینده قرار گیرند.
بگذارید بحث را با بروکینگز که با نام دانشگاه بدون دانشجو شناخته می‌شود، ادامه دهیم. این موسسه 75 دانشمند اصلی دارد که دارای معلومات بالاتر از سطح دکتری و فوق دکتری هستند. برخی از اعضای موسسه با نام “کارورزان دانشمند” شناخته می‌شوند؛ یعنی افرادی که به صورت دوره‌ای، مناصبی در دولت قبول می‌کنند تا نتایج تحقیقات آکادمیک خود را در دنیای واقعی به آزمایش بگذارند. گروه دیگری که با همین عنوان خوانده می‌شوند افرادی هستند که پیش از این از جایگاه‌های درجه یک دولتی برخوردار بوده‌اند و هم اکنون پس از اتمام دوره خدمت تجربیات و دانش خود را در اختیار موسسه گذارده و در واقع کارمند یا عضو آن محسوب می‌شوند. به عنوان مثال چند ده نفر از کارورزان دانشمند بروکینگز در دپارتمان فدرال دولت یا در شورای امنیت ملی خدمت کرده‌اند. مثلاً “جیمز استینبرگ” که اکنون در موسسه سمت رئیس “برنامه مطالعات سیاست خارجی” را برعهده دارد پیش از این در کاخ سفید مشاور امنیت ملی و سرپرست ستاد تعیین خط مشی دولت مرکزی بوده است.
تا حدود 20 سال پیش، نتایج مطالعات بروکینگز به شکل کتاب منتشر می‌شد، اما وقتی مشخص شد که سیاستمداران همیشه زمان کافی برای مطالعه را ندارند، موسسه اقدام به انتشار مکتوبات خلاصه ولی بسیار جامعی کرد که تحت عنوان “بروشورهای سیاسی” یا “خلاصه‌های سیاست”خوانده می‌شوند. بروکینگز مبدع این روش انتشار اطلاعات است و پس از او متعاقباً سایر اتاق فکرها هم این روش را پیش گرفتند. دانشمندان بروکینگز همچنین نتایج تحقیقات خود را از روش‌هایی چون سخنرانی در کنگره، مشاوره‌های خصوصی، و ملاقات با اعضای پارلمان و قوای مجریه با سیاستمداران به اشتراک می‌گذارند. برای مخاطبان علاقه‌مند و غیردولتی هم روش‌هایی چون همایش، میزگردها و دیگر ابزارهای ارتباط عمومی وجود دارد.
سیاستمداران معمولاً از افکار عمومی تاثیر می‌پذیرند و افکار عمومی نیز از رسانه‌ها تاثیر می‌گیرند. علاوه بر این، سیاستمداران، مشاورانِ آنها و مردم عادی، بسیاری از اطلاعات خود در مورد مسائل سیاسی را از رسانه‌ها کسب می‌کنند.
بنابراین تعجب‌برانگیز نیست که بسیاری از دانشمندان در بروکینگز تلاش زیادی می‌کنند که یافته‌های خود را از طریق رسانه‌های خبری منتشر کرده و به مخاطبان بشناسانند. برای رسیدن به این هدف، دانشمندان از روش‌هایی چون مصاحبه‌های تلویزیونی و رادیویی، ارائه مقاله در صفحات اصلی روزنامه‌های پر تیراژ، سخنرانی‌های عمومی و ارائه مقاله در ژورنال‌های تخصصی بهره می‌گیرند. در حدود سال 2001 بروکینگز یک تلویزیون و رادیو مخصوص به خود تأسیس کرد تا این هدف برای او سهل الوصول‌تر شود.
علاوه بر گرایش‌ها و جناح بندی‌های اتاق فکرها، ارزش‌ها و اولویت‌های آنها برای اجرای کارکردهای مختلف‌شان نیز می‌تواند برای تفکیک میان آنها موثر باشد. به عنوان مثال، اگر هدف یک اتاق فکر دولتی ایجاد تاثیر بلندمدت در شکل‌گیری خط‌مشی‌هاي نظام باشد، ممکن است اعضای مجلس و قوای مجریه را به عنوان شرکت کننده در جلسات دعوت کند تا در سمینارهای سیاسی منظم حاضر شوند. بالعکس، اگر هدف یک اتاق فکر معطوف به فراهم کردن پارامترهای لازم برای مناظره‌های سیاسی باشد، اولویت بیشتری برای یافتن دسترسی به رسانه‌های جمعی قائل خواهد شد، تا اینکه بخواهد گزارش‌ها یا پیشنهاداتی به سیاستمداران ارائه دهد. به عبارت دیگر، در بازار رقابتی تعامل ایده‌های کارگشا، اگر یک اتاق فکر بخواهد موقعیت مناسب و جایگاه اصلی خود را پیدا کند، بايد مشخص کند اهداف راهبردی مناسب ساختمانش چیست، مخاطبانش چه افرادی هستند و در طی چه مدت زمانی می‌خواهد به تاثیرگذاری مدنظرش دست یابد. پاسخ همین سوال‌هاست که به دانشمندان کمک می‌کند دریابند چرا اتاق فکرها برای تاثیرگذاری در خط مشی مخاطبان خود هم از روش مستقیم استفاده می‌کنند و هم از روش غیرمستقیم. با وجود اینکه اتاق فکرها در فضاهای سازمانی بسیار متفاوتی عمل می‌کنند، بسیاری از آنها از استراتژی‌های مشابهی برای بالا بردن جایگاهشان در عرصه تعیین خط‌مشی بهره می‌گیرند. علاوه بر تولید طیف وسیعی از نشریات از جمله کتب، ژورنال‌ها، مجله‌های عقیدتی، روزنامه‌ها و مقالات کنفرانس‌ها؛ اتاق فکرها کنفرانس‌ها و میادینی باز به روی عموم نیز برگزار می‌کنند تا درباره موضوعات سیاسی کلیدی بحث و تبادل نظر کنند. آنها هم چنین تمرکز خود را معطوف به دستیابی به رسانه‌ها و به خصوص شبکه‌های عمومی خبری و مناظرت عمومی سیاسی می‌دارند.
این گونه اتاق فکرها که به صورت سازمان‌هاي منسجم و دائمی عمل می‌کنند، برای بهبود وضعیت خود در بازار ایده‌پردازی و تعیین خط‌مشی دو نوع خاص از استراتژی را در دستور کار دارند. استراتژی آشکار و استراتژی پنهان. استراتژی آشکار این موسسات همان بود که در سطور قبل ذکر شد. یکی از اهداف مهم این نوع استراتژی “دیده شدن” است. اما در استراتژی پنهانِ اتاق فکرها هدفی کاملاً متضاد با مورد قبل وجود دارد؛ “دیده نشدن!”
این راهبردها ترفندهایی هستند برای مستحکم‌تر کردن رابطه و گره اتاق فکرها با سیاستمداران و البته سیاستگذاران. مکان اصلی به اجرا گذاردن این استراتژی‌ها راهروهای مراکز قدرت و لابی‌های غیر رسمی دارندگان اتاق فکر با صاحبان قدرت است. اتاق فکرها برای رسیدن به یک رابطه مستحکم با عرصه فعالیت خود و بازار آن از کانال‌های مختلفی استفاده می‌کنند. گاهی از طریق دعوت نمودن سیاستمداران برای حضور در یک سمینار پیش از انتخابات بهره‌گیری می‌شود و گاهی با گنجاندن اعضای سرشناس و کارکشته اتاق فکر در پست‌های حساس حکومتی مانند مشاور رئیس جمهور و غیره.
در طول تاریخ هرگاه طوفان تغییرات اساسی به پا خواسته و امواج تحولات سر بر آورده‌اند، آنان که هوشیارتر بوده‌اند زودتر نشانه‌ها را دریافته‌اند. به انتظار امواج فرصت آفرین نشسته‌اند و به هنگام بر آن سوار شده‌اند. این موج سواران شجاع، برندگان تاریخ بوده‌اند. بنابراین آحاد مردم، رهبران، مدیران، مسئولان، خانواده‌ها، احزاب سیاسی، کاندیداهای انتخاباتی و شرکت‌های خصوصی و در مجموع افرادی که جوینده چشم‌اندازی وسیع‌تر هستند، باید خود را به این تکنولوژی پیشرفته مجهز نموده و بتوانند بطور موثر از آن استفاده نمایند.
برای مطالعه بیشتر می‌توانید به سایت ستوس مراجعه فرمایید.
مهندس علی رجبی ابهری
1 http://mpaa.org/policy/industry1
[2] http://www.jisf.or.jp/en/statistics/sij/documents/steel_P08-09.pdf
