در مورد عملکرد و اثرگذاری طرح جامع فولاد کشور با توجه به اهداف تعیین‌شده و نتایج به‌دست آمده طی ۱۰سال گذشته و نقش صنعت فولاد به‌عنوان صنعت تولیدکننده محصول استراتژیک در توسعه اقتصادی کشور گزارشی از سوی مهران محجوب‌نژاد، معاون برنامه‌ریزی شرکت مهندسی فولادتکنیک به رشته تحریر درآمده است.
در زمان تدوین طرح جامع فولاد مزیت‌هایی برای توسعه صنعت فولاد کشور وجود داشت؛ به‌طوری که فراوانی ماده اولیه سنگآهن که کشور از ذخایر قابل‌توجه آن برخوردار بود، انرژی گاز در کشور برای توسعه واحدهای مستقیم، پیش‌بینی مصرف داخل با توجه به رشد سرمایه‌گذاری در صنعت و ساختمان، گسترش بازارهای صادراتی، وجود نیروی انسانی متخصص و تجارب پروژه‌های اجراشده از جمله امتیازات اصلی بودند که مدنظر قرار گرفتند.
همچنین مشکلات و چالش‌هایی وجود داشت؛ به‌طوری که صدور مجوزهای بی‌رویه در زنجیره فولاد کشور، عدم‌توازن زنجیره، عقب‌ماندگی در توسعه معادن و صنایع معدنی به‌خصوص در بخش کنسانتره و گندله، افزایش خام‌فروشی مواد اولیه بالاخص در بخش سنگآهن، نبود برنامه عملیاتی منسجم سرمایه‌گذاری و تامین منابع مالی برای توسعه متوازن صنعت فولاد، نداشتن توجه کافی به حوزه زیرساخت و انرژی، کاهش منابع آب در سطح کشور و جانمایی واحدهای فولادی از مهم‌ترین موارد بودند.
مبنای توسعه صنعت فولاد نیز افق سند چشمانداز ۲۰ساله کشور بود که برای سال ۱۴۰۴ هدف‌گذاری شده بود. ظرفیت توسعه فولاد بر مبنای سند چشمانداز از دو مولفه اصلی تشکیل شده بود: یکی میزان مصرف داخل معادل ۳۵میلیون تن با سرانه مصرف ۴۰۰کیلوگرم با پیش‌بینی جمعیت ۹۰میلیون نفر و صادرات ۲۰میلیون تنی فولاد و محصولات فولادی که مجموع این دو به عدد ۵۵میلیون تن می‌‌‌رسید.
طرح جامع فولاد کشور طی سالیان گذشته تعاملات و مبادله اطلاعاتی گسترده‌ای با ذی‌نفعان صنعت داشته است که میتوان به وزارتخانه‌های صمت، نفت، نیرو و راه و شهرسازی، سازمان ایمیدرو، شرکت ملی فولاد ایران، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران، انجمن‌ها و تشکل‌های تخصصی معدن و فولاد، اتاق بازرگانی، مرکز پژوهش‌های مجلس، کمیسیون‌های تخصصی مجلس شورای اسلامی و کلیه واحدهای فولادی و معدنی کشور اشاره کرد.طرح جامع فولاد کشور سالانه در جلسات و نشست‌های تخصصی صنعت فولاد کشور به صورت گسترده ارائه شده و مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در اینجا لازم است به‌طور ویژه به تاثیر‌گذاری همایش‌های سالانه چشمانداز صنعت فولاد گروه رسانهای «دنیای‌اقتصاد» اشاره شود که تاکنون بر دستاوردهای طرح جامع فولاد کشور تاثیر بسزایی داشته است.
طرح جامع فولاد طی ۱۰سال گذشته به صورت مستمر در پنل‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی این همایش ارائه شده و مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است. همچنین گزارش‌ها و نتایج طرح جامع فولاد به صورت مستمر در رسانه‌های مختلف و بالاخص معدن و صنایع معدنی درج شده است.
این طرح در حال حاضر به‌عنوان سند بالادست توسعه صنعت فولا کشور مورد توجه ذی‌نفعان زنجیره فولاد کشور قرار گرفته و طی گزارش‌های دوره‌ای توسعه صنعت فولاد کشور را رصد کرده است، همچنین انحرافات و برنامه‌ها و اهداف را پایش می‌کند.
امروزه پس از گذشت ۱۰سال میتوان مروری بر عملکرد و نتایج طرح جامع فولاد کشور در قالب بررسی دستاوردها، کاستی‌ها و برنامه‌های پیش‌رو داشت.
نتایج و دستاوردهای اصلی که طرح جامع فولاد کشور محرک و تاثیر‌گذار بر توسعه صنعت فولاد بوده، به این شرح است: «تدوین طرح توازن زنجیره فولاد کشور، شناسایی کسری و مازاد ظرفیت‌های فولاد کشور و برنامه‌ریزی در جهت توسعه سرمایه‌گذاری در این صنعت»، «تحلیل میزان ذخایر باقی‌مانده سنگآهن کشور و برنامه‌ریزی گسترده برای توسعه اکتشافات در راستای توسعه پایدار فولاد»، «شناسایی چالش‌ها در جهت توسعه زیرساخت و انرژی بالاخص در بخش حمل‌ونقل ریلی، دریایی، نیروگاه و… در این صنعت و تعاملات لازم با وزارتخانه‌های مرتبط»، «اقدامات لازم در جهت شیرین‌سازی و انتقال آب به مرکز کشور، استفاده بییشتر از پساب تصفیه‌شده، بازچرخانی آب در واحدهای معدنی و فولادی و… با توجه به اثرات و چالش‌های کمبود آب در این صنعت»، «برنامه‌ریزی در راستای توسعه زنجیره فولاد بر مبنای واحدهای احیای مستقیم با توجه به مزیت انرژی گاز در کشور در قالب طرح توازن زنجیره فولاد»، «هدایت سرمایهگذاریها در جهت تولید محصولات دارای ارزش‌افزوده بالا و فولاد کیفی و ارتقای تکنولوژی در این صنعت»، «به حداقل رساندن خام‌فروشی در بخش صادرات مواد اولیه سنگآهن و هدف‌گذاری در جهت تکمیل ارزش‌افزوده زنجیره فولاد»، «بسترسازی مناسب برای توسعه فولادکشور در حاشیه آب‌های آزاد جنوب کشور و برنامه‌ریزی در جهت احداث ظرفیت‌های بهینه اقتصادی و قابل رقابت در سطح بین‌الملل در قالب ادغام واحدها»، «سرمایه‌گذاری و استفاده از بازار سرمایه و سود شرکت‌ها در توسعه زنجیره فولاد و ظرفیت‌سازی در این صنعت به‌گونه‌ای که تا سال ۱۴۰۴ ظرفیت ۵۵میلیون تن فولاد محقق خواهد شد (تا پایان سال ۱۴۰۲ ظرفیت فولاد به ۵۰میلیون تن خواهد رسید)».
عوامل یادشده باعث شده است رشد تولید واقعی فولاد در ایران طی چند سال گذشته به‌گونه‌ای باشد که در رده دهمین تولیدکننده فولاد جهان قرار بگیریم. همچنین کاهش واردات فولاد و محصولات فولادی طی سالیان گذشته و صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجه در این صنعت برای کشور وجود داشته است.
علاوه براین توسعه بازارهای صادراتی و عملکرد ۱۲میلیون تن صادرات فولاد و محصولات فولادی به ارزش تقریبی ۹میلیارد یورو که باعث شده است محصولات صنایع معدنی و فولادی به عنوان فرصت صادراتی در کنار محصولات نفتی و پتروشیمی قرار گیرد.
این گزارش می‌افزاید در خصوص چالش‌های موجود و برنامه‌های پیش‌روی طرح جامع فولاد میتوان به موارد زیر اشاره کرد که باید در این خصوص اقدامات لازم به‌عمل آید:
۱. شناسایی و تعامل با کانون‌های مصرف فولاد و توسعه سرمایه‌گذاری در این کانون‌ها و صنایع پایین‌دست با توجه به کاهش مصرف فولاد در داخل کشور؛
۲. کنترل و هدفمند کردن مجوزهای صادره و هدایت سرمایه‌گذاری به سمت کاستی‌های زنجیره فولاد با توجه به ظرفیت‌های اشباع‌شده مازاد بر توازن زنجیره فولاد در کشور (در افق پیش‌روی توسعه فولاد کشور لازم است تولید کمی فولاد به تولید کیفی تبدیل شود)؛
۳. توسعه و سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت و انرژی با توجه به اینکه طی سالیان گذشته سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها بسیار عقب‌تر از سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی زنجیره فولاد بوده است (لازم است سرمایه‌گذاری واحدها در قالب طرح‌های توجیه‌پذیر در میادین گازی، شیرین‌سازی و انتقال آب، توسعه بنادر، توسعه نیروگاه، انرژی تجدیدپذیر، حمل‌ونقل ریلی و… صورت گیرد).
۴. رصد و گسترش بازارهای صادراتی، تحلیل رقبا و تعامل با کشورهای هدف صادراتی با توجه به مازاد ظرفیت ایجادشده در کشور و محدود بودن مصرف داخل (نظر به اینکه بعضا کشورهای هدف صادراتی خود فولادساز شده و حتی برنامه صادرات خواهند داشت)؛
۵. برنامه‌ریزی جامع برای تامین ماده اولیه پایدار از طریق سرمایه‌گذاری فراسرزمینی، استفاده از سنگ‌آهن‌های کم‌عیار، هماتیت، توسعه اکتشافات و استخراج در عمق و شارژ بیشتر قراضه در کوره‌های قوس الکتریکی؛
۶. هدایت سرمایهگذاریها به سمت جنوب کشور با لحاظ واردات مواد اولیه و صادرات محصولات نهایی با توجه به چالش کمبود مواد اولیه و کاهش مصرف داخل در کشور؛
۷. شناسایی، ادغام و هم‌افزایی واحدهای معدنی و فولادی در جهت ایجاد ظرفیت بهینه اقتصادی و رقابت‌پذیری و جلوگیری از واگرایی و رقابت‌‌‌های منفی در آینده؛
۸. حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالا، فولادهای کیفی و تنوع گریدهای فولادی و برندسازی در جهت صادرات این محصولات؛
۹. به روزآوری تکنولوژی‌های تولید، افزایش بهره‌وری در واحدهای موجود و توسعه بومی‌سازی و ساخت داخل (لازم است برنامه‌های عملیاتی واحدهای معدنی و فولادی در جهت ارتقا در این حوزه‌ها تهیه شود)؛
۱۰. برنامه‌ریزی در جهت تولید فولاد سبز به‌منظور بهینه‌سازی مصرف انرژی و رعایت مسائل زیست‌محیطی همگام با کشورهای توسعه‌یافته؛
۱۱. استفاده از فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم در توسعه فولاد با همکاری مراکز صنعتی و تحقیقاتی کشور
با توجه به گستردگی فعالیت‌های توسعه صنعت فولاد کشور و نزدیک شدن به افق ۱۴۰۴ لازم است افق چشمانداز طرح جامع فولاد برای سال ۱۴۲۵ تدوین شود.
در جهت پیشبرد اهداف طرح جامع فولاد سیاستگذاری و نظارت راهبردی با ضمانت اجرایی لازم است. قابل ذکر است که از سال گذشته این وظیفه برعهده ستاد راهبردی صنعت فولاد کشور با تعامل با انجمن‌های تخصصی معدن و فولاد کشور گذاشته
شده است. در انتها ذکر این نکته ضروری است که برای رسیدن به اهداف طرح جامع فولاد و توسعه پایدار باید منافع ملی بر منافع بنگاهی و بخشی‌نگری در کشور ارجحیت داشته باشد.
گروه رسانهای «دنیای‌اقتصاد» با هدف توجه به تبیین نقش و جایگاه بخش خصوصی در شکوفایی اقتصادی و توسعه پایدار در روزهای ۱۸ و ۱۹اردیبهشت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ماه اقدام به برگزاری سیزدهمین «همایش و نمایشگاه چشمانداز صنعت فولاد و سنگآهن ایران با نگاهی به بازار» در محل هتل المپیک تهران کرده است. همچنین در روزهای ۲۰ و ۲۱اردیبهشت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ماه امسال «همایش و نمایشگاه چشمانداز صنایع فلزات غیرآهنی ایران» و فناوری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های وابسته با نگاهی به تولید و بازار، در محل هتل المپیک تهران برگزار می‌شود.
